Temiz Hava Hakkı Platformu’nun (THHP) hazırladığı Kara Rapor 2025’te, Türkiye’nin hava kirliliğiyle mücadelede geride kaldığı, partikül madde (PM2.5) kirliliğinin Türkiye ekonomisine yıllık yükünün 138 milyar dolar olduğu belirtildi.
Platform, hava kirliliğinin en önemli önlenebilir ölüm nedenlerinden biri haline geldiğini, bu düzeyin Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) standartlarına çekilmesi halinde yılda en az 60 bin hayatın kurtarılabileceğini açıkladı.
Kara Rapor’a göre 2024’te hiçbir ilin yıllık ortalama hava kalitesi Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği kılavuz değerlere göre temiz değil. Osmaniye, Iğdır ve Malatya partikül madde kirliliği en yüksek ilk üç il oldu. Kirliliğin en önemli kaynaklarından biri trafik olarak ortaya çıktı. En kirli ilk 10 ile bakıldığında bu illerin Akdeniz bölgesinin doğusunda ve güneydoğu Anadolu’da yoğunlaştığı gözlendi. Sanayinin ve termik santrallerin olduğu bölgeler olan Bursa Kestel, Osmaniye ve Şırnak’ta halk, 250 günün üzerinde yani yılın yüzde 70’inde sağlıksız havaya maruz kaldı. Osmaniye halkı, 2024 yılı boyunca DSÖ’nün önerdiği en yüksek kirlilik düzeyinin 5 katından, Türkiye’de yasal sınırın 2 katından fazla partikül madde soludu.
Hava kirliliği ölçümlerinde kullanılan PM2.5 (ince partikül madde) değerlerinin DSÖ’nün önerdiği sınırının birkaç kat üzerine çıktığı, bu durumun kronik hastalıkları ve erken ölümleri tetiklediği raporda vurgulanıyor.
‘Türkiye’nin tamamı kirli hava soluyor’
Rapor, 2024 yılında hiçbir ilin hava kalitesinin Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) standartlarını karşılamadığını ortaya koyuyor. Iğdır, Osmaniye ve Malatya, en kirli iller olarak öne çıkarken; İstanbul ve Ankara’da hava kalitesinin “hassas düzeyde” olduğu belirtiliyor.
Hava kirliliği ölçümlerinde kullanılan PM2.5 (ince partikül madde) değerlerinin DSÖ’nün önerdiği sınırın birkaç kat üzerine çıktığı, bu durumun kronik hastalıkları ve erken ölümleri tetiklediği raporda vurgulanıyor.
‘Ekonomiye 138 milyar dolarlık kayıp’
Türkiye’de PM2.5 kirliliğinin ekonomik bedeli 138 milyar dolar olarak hesaplandı. Bu miktar, Türkiye’nin 2024 gayrisafi yurtiçi hasılasının yaklaşık yüzde 10’una denk geliyor. Rapor, bu maliyetin sadece sağlık sistemine değil; iş gücü kaybına, üretim düşüşüne ve sosyal refah kaybına da yansıdığını belirtiyor. Platform, PM2.5’e bağlı ölüm ve hastalıkların ekonomik maliyetinin düzenli olarak hesaplanması ve sonuçların kamu yatırım planlarına entegre edilmesi gerektiğini öneriyor.
‘Her 10 erken ölümün biri hava kirliliğinden’
Raporda 2023 yılında 63 bin 851, 2024’te 62 bin 644 erken ölüm, doğrudan hava kirliliğiyle ilişkilendirildi. Bu, 30 yaş üstü nüfusun tüm ölümlerinin yaklaşık yüzde 13’üne denk geliyor. En yüksek ölüm oranı yüzde 33,8 ile Osmaniye’de görüldü; sayısal olarak en fazla ölümse İstanbul, İzmir, Bursa ve Ankara’da yaşandı.
THHP Temsilcisi Prof. Dr. Çiğdem Çağlayan, “PM2.5 düzeyi DSÖ’nün önerdiği seviyeye çekilseydi yılda 60 binin üzerinde ölüm önlenebilirdi” diyerek durumu önlenebilir bir halk sağlığı krizi olarak nitelendirdi.
‘Demans riski, kalp ve akciğer hastalıklarıyla birlikte artıyor’
Rapor, PM2.5 kirliliğinin demans riskini yüzde 8 artırdığını ortaya koyuyor.
KOAH’a bağlı ölümlerin yüzde 41,3’ü, kalp hastalıklarının yüzde 27,7’si, inme kaynaklı ölümlerin yüzde 27,4’ü, akciğer kanserine bağlı ölümlerin yüzde 18,6’sı hava kirliliğiyle ilişkili bulundu.
Cambridge Üniversitesi’nin çalışmasına atıfla, azot dioksit ve siyah karbonun da demans riskini artırdığı ifade edildi
‘Kirlilik Cennetleri’ uyarısı
THHP Hava Kalitesi Uzmanı Dr. Ozan Devrim Yay, Türkiye’nin hava kalitesi mevzuatında önemli eksiklikler olduğunu belirtti. “PM2.5 için hala bağlayıcı ulusal limit bulunmuyor. Sanayi ve enerji tesislerine verilen istisnalar, bu bölgeleri adeta ‘kirlilik cennetlerine’ dönüştürdü” dedi.
Dr. Yay’a göre, şehirlerde artan trafik, ısınma ve sanayi kaynaklı emisyonlar limitlerin aşılmasına neden oluyor ve hazırlanan Temiz Hava Eylem Planları etkin uygulanmıyor.
‘Ozon ve orman yangınları yeni tehdit’
Ozon kirliliği, atmosferin alt tabakasında insan sağlığı için tehlikeli bir gaz haline geliyor. Özellikle çocuklar, yaşlılar ve açık havada çalışanlar risk altında bulunuyor. Ayrıca, orman yangınlarının yarattığı PM2.5 kirliliği diğer kaynaklara göre çok daha ölümcül. 32 Avrupa ülkesinde yapılan araştırmalara göre bu tip kirlilik, solunum sistemi hastalıklarından ölümleri önemli oranda artırıyor.
7 maddelik çözüm çağrısı
Raporda, hava kirliliğiyle mücadele için şu önerilerde bulunuluyor:
“PM2.5 ekonomik etkisi her yıl düzenli hesaplanmalı, veri altyapısı ve ölçüm istasyonları güçlendirilmeli, eriler şeffaf ve kamuya açık hale getirilmeli, ulusal limit değeri DSÖ standartlarına göre belirlenmeli, fosil yakıt kullanımı kademeli olarak sona ermeli, hava kirliliği sağlık politikalarına entegre edilmeli, çocukları koruyan iklim ve sağlık politikaları geliştirilmeli.”
Raporun sonunda THHP, hava kirliliğiyle mücadelenin yalnızca çevresel değil, aynı zamanda sosyal adalet ve ekonomi politikası olduğunu vurgulanarak, “Temiz hava, sadece çevre meselesi değil, aynı zamanda refahın ve adaletin teminatıdır” denildi. (ANKA)
