Bir sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak kazandığı yeni anlama mecaz anlam denir. Başka bir deyişle bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılması sonucu ortaya çıkan anlamdır.
Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Mecaz anlamda iki kelime bir yönüyle benzerlik ilgisi kurularak birbirine benzetilmiştir.
- Bu konuyu bir daha açmayacağım.
- İşsizlik sorunu hükümeti terletecek.
- Derdim çoktur, hangisine yanayım.
- Doktora boş gözlerle bakıyordu.
- Bu şarkıya bayılıyorum.
- Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı.
- Yakında savaş patlayacak.
- Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk.
- İnce işlere aklım pek ermiyor.
- Kitapları taşırken kolum koptu.
- İlk damlalardan sonra yağmur birden coştu.
- Bu söze gençlerden biri ince bir karşılık verdi.
- Onun pişkinliğine bir anlam veremedik.
- Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun.
Mecaz anlamlar, benzetme ve ilgi yollarıyla yapılır. Benzetme yoluyla yapılanlardan biri istiaredir. İstiare, açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Edebiyat dersinde söz sanatları arasında incelenir. Eğretileme ve deyim aktarmasıda denir.
- “Kurban olam, kurban olam
- Beşikte yatan kuzuya” (açık istiare)
- “Tekerlekler yollara bir şeyle anlatıyor.” (kapalı istiare)
İlgi yoluyla yapılanlara ad aktarması denir. Ad aktarmasında benzetme amacı olmaz. İç-dış, parça-bütün, neden-sonuç, sanatçı-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler vardır. Aşağıdaki cümleler ad aktarmasına örnektir. (ad aktarması ayrıca mecaz-ı mürsel adıyla söz sanatlarında da işlenir.)
- Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilâl
- Saçını kestir demedim mi?
- Bereket yağıyor; çiftçinin yüzü gülecek.
- Ayağını çıkarmadan girebilirsin.
- Bu olaylara Ankara sessiz kalıyor.
- Orhan Veli’yi okur musun?
