Yatırımlar dibe vurmuş. Yabancı doğrudan yatırımda kıpırdanma yok. 5 yılda vatandaşlar yurtdışına 100 milyar dolar çıkarmış. Yabancılar ev alıyor ama vatandaşlar da bir o kadar yurtdışında ev alıyor. Yatırım ortamı fena bozuldu. TÜSİAD Başkanı, “Suç örgütü kurmak şirket kurmaktan kolay oldu” diyor. Güveni bitirdiler. İktidara yanaşanın işi yürüyor. Diğer şirketlere kayyım tehdidi kanunu çıkardılar. Türkiye, yatırım üretim kapasitesini devreye alamıyor. Öte yanda 11,5 milyon kişi ya işsiz ya doğru dürüst bir işi yok.
***
Farkında mısınız, bilmiyorum. Yatırımlarda çok dramatik bir düşüş var. Üçte bir seviyelerine gerilemiş gözüküyor. Memleketimizde geniş tanımlı işsizlik verisine göre 11,5 milyon kişi ya tamamen işsiz veya doğru dürüst bir işi yokken oluyor bu. TÜİK oranları başka telden çalıyor ama bu yatırım temposuyla işsizimize iş bulmak imkânsız gözüküyor.
Bir süredir böyle. Mehmet Şimşek’in bakanlığa atanması durumu değiştirmedi. Programını;
- Merkez Bankası’nın faizleri yükseltmesi,
- Ücret ve maaşların merhametsizce baskılanması,
- Yüksek vergi artışları olarak algılıyoruz.
Piyasa cümbüşünün bu açıdan bir yararı yok. Portföy yatırımına gelen para, carry trade için gelen para memleket kaynağını cebine indirip gidiyor. Tek faydası döviz girişi ile kurun baskılanmasına yardımı oluyor. Yatırımlar açısından hiçbir faydası yok. İstihdam yaratan kalıcı bir ekonomik kapasite kazanmak için doğrudan yatırımların artması gerekiyor. Hükümet, bazı dönemler ucuz kredi paketleri pompalayarak yatırımları teşvik ediyor. O yılar biraz artıyor ama sonra tekrar düşüyor. TÜSİAD boşuna isyan etmiyor. İşin içine iktidarın siyası projesinin sızmadığı hiçbir iş yok. Yanaşma şirketlerin yolu açık. Diğerlerinin tepesinde “bertaraf” edilme tehdidi var. Kanun çıkardılar. Şirketlere kayyım atayabilecekler. Yatırım ortamını yok ettiler.
Yabancı doğrudan yatırım, yarısı gayrimenkul olmak üzere 5 yıl önceki seviyelerde seyrediyor. Dahası yerli yabancı teşvikli yatırımlarda çok dramatik düşüşler oldu. 2019’da teşvik alan projelerin toplam tutarı 79 milyar dolar. 2023’te 35 milyar dolar. Bu yıl 30 milyarı bulması bile zor. Ocak – Kasım rakamları açıklandı, 11 aylık 26,3 milyar dolar.
İşin dikkat çekici başka bir yönü daha var. Yabancı sermaye geliyor ama bir yandan da yerli sermaye kaçıyor. Prof. Dr. Özgür Orhangazi bu konuda birkaç yazı yazdı. Son yazısındaki tespitleri aktarayım:
“Kasım 2024 Ödemeler Dengesi İstatistikleri’ne göre, yurtiçinde yerleşiklerin yatırım amacıyla yurtdışına çıkardığı toplam miktar Ocak-Kasım 2024 döneminde rekor kırarak 47 milyar dolara dayandı. Daha önceki en yüksek çıkışlar, 2015’te 24.3 milyar dolar ve 2021’de 22.1 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmişti. 2024’teki çıkışlar, bu miktarların neredeyse iki katına ulaşmış. Biraz daha uzun dönemli baktığımızda, 2020-2024 döneminde 5 sene içerisinde yurtiçinde yerleşiklerin yurtdışına çıkardığı toplam sermaye 100 milyar doları aşmış.
2024’teki çıkışların büyük kısmı portföy yatırımları. (…) Bu kalemden toplam çıkış 23.4 milyar dolar. Merkez Bankası’nın “Diğer yatırımlar” olarak adlandırdığı kalemden çıkış ise 17.8 milyar dolara ulaşmış. “Diğer yatırımlar”ın altına baktığımızda bu 17.8 milyar doların yaklaşık 10 milyar dolarını “efektif ve mevduatlar” oluşturuyor. Yerleşiklerin yurtdışında gayrimenkul alımları da 2024’te 2 milyar dolarla rekor kırmış durumda.
Uzunca bir süredir Türkiye’nin nasıl daha fazla dış yatırım çekeceği konuşulsa da Türkiye’den yurtdışına sermaye çıkışı pek gündem olmamış durumda. Ödemeler Dengesi İstatistikleri’ne göre Türkiye’ye 2024’te toplam 70.5 milyar dolarlık dış sermaye girişi gerçekleşirken, yurtiçinde yerleşikler 46.9 milyar dolar çıkarmışlar. Yani, Şimşek politikaları yüksek faizler ve kurda faiz ve enflasyon oranlarının altında bir değer kaybı sözüyle ülkeye yatırım çekmeye çalışırken 2024’te yabancıların Türkiye’ye getirdikleri yatırımların yüzde 66’sına tekabül eden bir miktar yerleşikler tarafından yurtdışına çıkarılmış durumda.”
Evet. Şimşek dolanıyor, geziyor, para çekmeye çalışıyor ama sermaye kaçışı var. Bu Türkiye manzarası, yatırım iştahını da fena darbelemiş gözüküyor. Rakamlara bakalım…
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı en son 2024 Ocak – Kasım verilerini açıkladı.[1] Geçen yıl 11 ayda toplam 935,6 milyar lira yatırım öngören 10 bin 486 proje teşvik belgesi almış. Aylık ortalaması 85 milyar liraya geliyor. Bu ortalamayla 12 aylık (yıllık) tahmin edersek, 1 trilyon 20 milyar liraya geliyor. 2024 aşağı yukarı bu rakamla bitecek. 2024 dahil son 6 yılın yıllık verilerini karşılaştırdığımızda, işte o dramatik düşüş tablosu çıkıyor.
TL rakamların yüksek enflasyon nedeniyle uçuştuğunu dikkate alarak verileri, o yılın ortalama dolar kuruna çevirip bakalım. 2019’da teşvik belgesi alan projelerin öngördüğü yatırım miktarı 78,6 milyar dolarmış. 2020’de, bütün memleketler evlere kapanan vatandaşı desteklerken, bizim hükümetimiz sermaye kesimini desteklemeyi akıl ettiği için 94 milyar dolara çıkmış. İzleyen yılların tamamında, trend olarak düşüş var. 2024 itibariyle 29 – 30 milyar dolar seviyesinde tamamlanacak.
Yabancıların ne yaptığına bakarsak… Orada durum benzer. Yabancı yatırımı 9 milyar dolardan 3 milyar dolar seviyelerine gerilemiş. Bakanlığın ayrıca açıkladığı Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri tablosu da doğrudan yabancı yatırımın pek kıpırdamadığını gösteriyor.
Türkiye’de irili ufaklı her yatırım teşvik belgesi alıyor. Bu belgelerde yaratılabilecek istihdam sayıları da veriliyor. Mesela 2023’te belge alan yatırımların öngördüğü istihdam 340 bin kişi. 2022’de 351 bin kişi, 2021’de 362 bin kişiymiş… Elbette bu yatırımlar belge alıp başladıktan sonra 1-2 yıl içinde tamamlanacaklar. Ama diyelim 2022’de belge alıp başlamış yatırımlar da 2024’te faaliyete geçmiş oluyorlar. Yıldan yıla öngörülen istihdam sayıları 400 bin kişinin altında seyrediyor. Bu kapasite ile işgücü piyasasına yeni giren yüzbinlerce kişiye, artı stokta bekleyen 11,5 milyon kişiye iş bulmak ve işsizliği ortadan kaldırmayı geçtik Avrupa ortalamalarına çekmek bile imkânsız gözüküyor.
Merkez Bankası’na göre de yatırım iştahı düşük
TCMB’nin, geçen hafta açıkladığı Enflasyon Raporu’nda da firmaların yatırım eğilimine ilişkin veriler yer aldı. Gelecek 12 aylık dönemdeki yatırım iştahını ölçen “Firmaların Yatırım Duruşu”na ilişkin veriye göre, 2021 yılının ilk çeyreğinde yüzde 55 “olumlu” duruş belirten firmaların oranı, 2024’ün üçüncü çeyreğinde yüzde 30’un altına gerilemiş. Bu oran, en son 2019 yılının üçüncü çeyreğinde görülmüştü.
Başka bir sonuç da beklenemezdi. İşlerine geldiği gibi iş ve ihale dağıtıyorlar. İktidar yandaşı çemberinin içine giren nasiplenerek büyüyor. Sadece iş kaybı olsa neyse… Daha yeni bir yasa çıkardılar. Şirketlere (terörle iltisak vs gerekçesiyle) TMSF’yi kayyum atayabilecekler. Türkiye’de bu yaftaların ne kadar kolay asıldığını, TMSF’ye alınan bazı şirketlerin başlarına neler geldiğini biliyoruz. Türkiye AKP’nin siyasi hedeflerine bağlı hoyrat müdahaleleri yüzünden yatırım üretim kapasitesinin belki yarısını devreye alamıyor.
[1] Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, iktidar yanaşmalarının aldıkları teşvikler, yeni projeleri görülmesin diye… Yatırım teşvik belgesi istatistiklerini kapattı. Sadece şirket ismi ve yatırım konusu gözüküyor. Aldığı teşviklerin listesini ve işin tutarını artık göremiyoruz. AKP, kamu sorumluluğunu siyasi faydaya feda etmekten hiç çekinmiyor. İşine gelmiyorsa, yayımlamıyor. Dolayısıyla yatırımları izlemek de giderek zorlaşıyor. Elimizde sadece bültenler var. Şirket isimlerini içermeyen, toplu rakamlar veriliyor.
